عامل توسعه حاشیه‌نشینی چیست؟

به گزارش اخبار ساختمان، عبدالرحیم کردی، مدیرعامل منطقه آزاد چابهار و عبدالوهاب شهلی بر مدیرکل دفتر توسعه اجتماعی و فرهنگی شهرهای جدید با حضور در قسمت پنجم از فصل شانزدهم برنامه تلویزیونی زاویه به گفتگو درباره چالش توسعه اقتصادی و استقلال پرداختند.

عبدالرحیم کردی، مدیرعامل منطقه ازاد چابهار در ابتدای این برنامه اظهار داشت: از ابتدای دهه ۶۰ میلادی که بحث توسعه در جهان شکل گرفت و عدم تعادل های منطقه ای بروز پیدا کرد، کشورها تلاش کردند تا توزیع متوازنی از منابع و رفاه را برای مردم خود فراهم کنند. در دهه ۷۰ و ۸۰ میلادی با توجه به بحران هایی که پیش آمد و شکست های بازار در اقتصاد نگرش ها از آن برنامه ریزی و سیاست های متمرکز به سمت برنامه ریزی و سیاست گذاری منطقه ای تغییر کرد. در ایران هم بیش از ۵۰ سال است که برنامه ریزی برای توسعه منطقه ای را شاهد هستیم و پس از انقلاب هم سیاست هایی را از برنامه دوم شروع کرده ایم.

وی افزود: اولین سند توسعه منطقه ای که در کشور ما مورد توجه قرار گرفته سند توسعه محور شرق است که از سال ۱۳۶۵ شروع شده و در دهه ۷۰ مورد بازنگری قرار گرفته است. یکی از اقدامات مورد اشاره در این سند شکل گیری منطقه آزاد چابهار به عنوان قطب توسعه ای بود.

وی در پاسخ به این سوال که آیا اجرای این سند موفق بوده یا خیر از این تلقی که منطقه آزاد چابهار موجب توسعه حاشیه نشینی در سیستان و بلوچستان شده انتقاد کرد و گفت: مگر در مشهد که یکی از بزرگترین حاشیه نشین های کشور است یا در تهران که حاشینه نشینی هست، منطقه آزاد داریم؟ حاشیه نشینی یک پدیده اجتماعی در سراسر جهان است و الزاما به مناطق آزاد مربوط نمی شود. پدیده حاشیه نشینی قبل از انقلاب هم در چابهار بود، بنابراین ریشه حاشیه نشینی در چابهار قطعا وجود منطقه آزاد نیست.

در ادامه برنامه عبدالوهاب شهلی بر، جامعه شناس و مدیرکل دفتر توسعه اجتماعی و فرهنگی شهرهای جدید، اظهار داشت: از وقتی که عباس میرزا آن پرسش معروف را از سفیر فرانسه پرسید که چرا ما عقب افتاده ایم، تجارب بسیاری در کشور مطرح شد و دو انقلاب مشروطه و اسلامی را در ایران تجربه کردیم. ۵ برنامه عمرانی قبل از انقلاب و ۶ برنامه پس از انقلاب نوشته شده اما به چند دلیل ما با فقر ناخوشایندی در مناطق پیرامونی ایران مواجه شده و اتوپیایی که برنامه های توسعه نوید می دهند را به دست نیاورده ایم. وقتی برنامه توسعه صنعتی کشور در دهه ۴۰ نوشته شد، هیچ زیرساختی برای استان هایی مثل سیستان و بلوچستان، کردستان، ترکمن صحرا و حتی ایلام تدارک نشد و این نگاه پس از انقلاب نیز استمرار پیدا کرد.

وی افزود: عامل دیگر که در فراموشی پیرامون موثر بود، سیاست های تعدیل ساختاری بود که در سالهای پس از جنگ در همه دولت ها با شدت و ضعف متفاوت مبنای کار قرار گرفت. حذف شدن دانش بومی و محلی که در مناطق مختلف ایران وجود داشت و در طول تاریخ، توسعه را مدیریت می کرد یکی دیگر از عوامل توسعه حاشیه نشینی در ایران است. عامل چهارم تضعیف مشارکت اجتماعی و توسعه انسانی است. بر خلاف حرکت جهانی که هر چه به پایان قرن بیستم نزدیک می شویم نظریه ها به توسعه های انسانی و اجتماع محور نزدیک تر می شود اما در کشور ما به آن توجه نشد و برخی فکر می کردند که توسعه مانند تکنولوژی است و می توان آن را وارد کرد.

عبدالرحیم کردی در ادامه برنامه گفت: ما در برنامه ریزی و سیاست گذاری توسعه عملکرد خوبی داشتیم اما در اجرای سیاست ها دچار مشکلاتی هستیم. یکی از دلایل اساسی که نتوانستیم در اجرا موفق باشیم این بوده که در نظام اجرایی درگیر نحوه ای تمرکزگرایی (سنترالیزم) شدم. هنور هم همه قوانینی که در مجلس وضع می شود برای همه کشور یکسان است درحالی که شرایط هر منطقه ای با سایر مناطق متفاوت است. در مبانی پذیرفته ایم که توسعه منطقه ای بسیار خوب است و هر منطقه ای بر اساس توانایی ها و ظرفیت های خود باید حرکت کند اما بخشنامه ای واحد برای همه مناطق صادر می‌شود.

وی افزود: می گویند مناطق آزاد ما قرار بود مثل جبل علی باشند اما نشدند، ما به مناطق آزاد چه امکاناتی دادیم که انتظار داریم جبل علی باشند؟ در جبل علی ۷ میلیارد دلار در زیرساخت های منطقه سرمایه گذاری کردند و بعد تابلو زدند که اینجا منطقه آزاد جبل علی است. در عمان در صحار زیرساخت ها را کامل کردند و فضای استقرار صنایع را فراهم کردند و بعد گفتند که اینجا منطقه آزاد است. اما در چابهار که در سال ۷۲ با تصویب مجلس به منطقه آزاد تبدیل شده است، در سال ۷۳ و ۷۴ فردی را به عنوان مدیرعامل منطقه آزاد انتخاب می کنند و یک پهنه ۱۴ هزار هکتاری را خارج از شهر چابهار که یک بیابان بود را به او سپردند و گفتند که شما اینجا را به منطقه آزاد تبدیل کن. پرسید چه کار کنم؟ گفتند فعلا واردات کن. الان اعتراض می کنند که مناطق آزاد دروازه های واردات شدند، چرا؟ چون روز اول به جای تدارک زیرساخت ها واردات را دستور کار قرار دادید.اما امروز ما شاهد ۱۵ میلیارد یورو سرمایه گذاری در پتروشیمی و فولاد فقط در حوزه استقرار در منطقه آزاد چابهار هستیم. فلسفه منطقه آزاد داشتن مرز است در حالی که منطقه آزاد تا سال ۹۸ هیچ مرزی نداشته است. اگر ما می گوییم مناطق آزاد آثار منفی داشته اند باید توجه کنیم که چه امکاناتی به آنها داده شده است.

در ادامه برنامه عبدالوهاب شهلی بر در پاسخ به این سوال که آیا اصل ایده ایجاد مناطق آزاد خوب است، اظهار داشت: مشکل اصلی خود رویکردهای توسعه ای است که از دل آنها برنامه منطقه آزاد بیرون آمد که من اساسا با آن رویکردها مشکل دارم. ایده به بازار سپردن توسعه بعد از فروپاشی شوروی توسط غرب سکه رایج روزگار شد و ذیل نظریه نوسازی این تلقی پیدا شد که می توان توسعه را از بیرون به هر کشوری تزریق کرد. در اسناد اولیه مناطق آزاد هیچ اشاره ای به توسعه محلی نشده برای اینکه اساسا هدف مناطق آزاد توسعه محلی نبوده است، هدف مناطق آزاد در جهان و ایران این است که بخش هایی از کشور بهشت بازار باشد و از آنها مقررات زدایی شود برای اینکه سرمایه گذاری خارجی جذب و تولید برای صادرات انجام شود. در حالی که مناطق آزاد نه توانسته اند سرمایه گذاری خارجی جذب کنند و نه تولید برای صادرات ارائه کنند. شما به مناطق آزاد کشور که بروید بزرگترین منبع درآمد از رانت مستغلات است. بنابراین اسطوره بازار آزادی ها مبنی بر سرریز سرمایه ها در هیچ کجا اتفاق نیفتاده است.

وی افزود: مناطق آزاد ضد عدالت اجتماعی هستند. هر جا که تبدیل به مناطق آزاد می شود قیمت زمین، مسکن و اجاره مسکن در آنجا افزایش پیدا می کند. در حال حاضر بالاترین آمار حاشیه نشینی در کشور مربوط به چابهار است. اگر ما به جای سیاست های منطقه آزاد سیاست توسعه روستایی را گسترش می دادیم وضع غیر از این بود. در الگوی چینی ما می بینیم که این کشور در عین اینکه از سرمایه گذاری خارجی و تولید حمایت کرد اما از سیاست های فقر زدایی دست نکشید و ما این حمایت های اجتماعی را در لیبرال ترین کشورها مثل آمریکا هم می بینیم.

عبدالرحیم کردی گفت: بند اول قانون مناطق آزاد هدف از ایجاد این مناطق را محرومیت زدایی و عمران و آبادانی اعلام می کند. امروز قیمت زمین در شهر چابهار و در خیابان امام خمینی گرانتر از منطقه آزاد است، پس چطور مناطق آزاد عامل تورم هستند؟ یک مجموعه ای از زنجیره ها باید در کنار هم درست کار کنند تا اتفاق خوبی بیفتد. آقای شهلی بر می گویند که مناطق آزاد در جذب سرمایه ناموفق بوده اند، خب ما ۴۰ سال پس از انقلاب تحریم بوده ایم و در کجای کشور توانسته ایم سرمایه گذار خارجی جذب کنیم که در اینجا نتوانسته ایم. شما فکر می کنید مردم سیستان و بلوچستان امروز بی آب شدند؟ مردم این منطقه ۴۰ سال است که با بی آبی مواجهند، اما امروز نقش پذیرفته و مطالبه گر شده اند و صدای آنها شنیده می شود و لازم است برای این صدا جایگاهی در سیاستگذاری تعریف شود. ما باید روش های توسعه ای را اصلاح کنیم و بپذیریم که دولت توان تامین همه محرومیت ها را ندارد و باید به سراغ شیوه های دیگر رفت.

عبدالوهاب شهلی بر در واکنش به صحبت های مدیرعامل منطقه آزاد چابهار گفت: مردم بلوچ به عنوان یکی از کهن ترین اقوام ایرانی یکی از برون گرا ترین اقوام هستند. یک از مهم ترین ویژگی های این منطقه تجارت است و بلوچ ها تجار خیلی حرفه ای هستند و بخش بزرگی از آنها در آفریقا و کشورهای آُسیای میانه، عمان و هند و پاکستان هستند و روی این بحثی نیست. نقد من به پروژه منطقه آزاد به عنوان یک نشانه از رویکردهای برون گرای توسعه است. من اصلا قبول ندارم که منطقه آزاد چابهار یک پیشران توسعه است. زمانی می تواند پیشران باشد که نسبت خود را محیط پیرامون حفظ کند؛ یعنی اگر منطقه آزاد منجر به فرآوری خرما که مهمترین محصول آن منطقه است شود من می گویم پیشران توسعه است.

وی افزود: ما می توانیم به جای تجمیع منابع و رانت در دل مناطق آزاد، شرکت های تعاونی که در اصل ۴۴ قانون اساسی آمده را احیا کنیم که در این اصل تصریح شده که اقتصاد کشور به سه بخش خصوصی، دولتی و تعاونی تقسیم می شود. آیا وام های بانکی به تعاونی های اقتصادی تخصیص می یابد یا افراد سرمایه گذاری که از بانک پول می گیرند و در مناطق آزاد زمین می خردند و سرریزی هم اتفاق نمی افتد که ادعای تئوری بازار است.

مهر