آب پنهان؛ چالش نادیده گرفته شده در مدیریت منابع آب ایران

به گزارش اخبار ساختمان، حسن نظرزاده دباغ مدرس دانشگاه و مدیر عامل شرکت توسعه شهرسازی ایرانیان در گفتگو با خبرنگار ما گفت: در حالی‌ که ایران وارد هشتمین سال خشکسالی متوالی شده و طبق اعلام سازمان‌های بین‌المللی نظیر ناسا در آغاز یک دوره ۳۰ ساله خشکسالی قرار دارد، یکی از ابعاد کمتر شناخته شده و در عین حال کلیدی در مدیریت بحران آب، آب پنهان یا Embodied Water است.

وی در ادامه گفت: با مرور اقدامات موفق برخی کشورها، از جمله ایالت کالیفرنیا، می توانیم به تبیین اهمیت آب پنهان و راهکارهای کاهش آن در سطح ملی و فردی بپردازیم.

ایران در آستانه یک بحران ساختاری در منابع آب

نظرزاده دباغ عنوان کرد: کاهش بارندگی، افزایش دما، برداشت بی رویه از منابع آب زیرزمینی و الگوهای ناپایدار مصرف، ایران را در معرض یکی از جدی ترین بحران های منابع طبیعی تاریخ معاصر قرار داده است. بنا به داده های مرکز ملی خشکسالی، میزان بارش ها در سال آبی جاری کمتر از ۲۰ میلیمتر گزارش شده و بر اساس پیش بینی ها، تا پایان سه ماه فصل بهار نیز تنها ۳ تا ۴ روز بارندگی در برخی مناطق کشور اتفاق افتاده است. این در حالیست که سرانه تجدیدپذیر منابع آب ایران به کمتر از ۱۰۰۰ مترمکعب در سال کاهش یافته و کشور را در ردیف مناطق دارای تنش آبی شدید قرار داده است.

مفهوم آب پنهان؛ بازتعریفی از مصرف واقعی آب

دبیر و عضوهیات مدیره انجمن LSF ایران درباره مفهوم آب پنهان توضیح داد: اصطلاح «آب پنهان» یا Embodied/Virtual Water به حجم آبی اطلاق می شود که در فرآیند تولید کالاها و خدمات مختلف – از جمله مواد غذایی، پوشاک، تجهیزات صنعتی و حتی انرژی – به صورت مستقیم یا غیرمستقیم مصرف می شود. این آب در زندگی روزمره قابل مشاهده نیست، اما سهمی تعیین کننده در کل مصرف منابع آبی دارد. به‌عنوان نمونه:

* تولید یک برگ کاغذ A4 مستلزم مصرف حدود یک لیتر آب است.
* تولید یک شلوار جین نیازمند حدود ۱۰۰۰ لیتر آب است.
* تهیه یک قرص نان سنتی سنگک معادل با مصرف ۲۰۱ لیتر آب است.
* تولید یک جفت کفش چرمی بیش از ۸۰۰ لیتر آب مصرف می کند.
* یک کیلوگرم سیب زمینی معادل ۱۱۱ لیتر آب پنهان دارد.

مدیر عامل شرکت توسعه شهرسازی ایرانیان همچنین افزود: بررسی های جهانی نشان می دهد بیش از ۹۰ درصد از مصرف واقعی آب در جوامع شهری، مربوط به آب پنهان است؛ یعنی آبی که در پشت زنجیره های تأمین کالاها و خدمات مورد استفاده قرار می گیرد، نه آبی که مستقیماً در منازل مصرف می شود.

تجربه موفق کالیفرنیا: یک مدل قابل بومی سازی

دباغ درباره تجربه موفق کالیفرنیا در مواجهه با این بحران توضیح داد: ایالت کالیفرنیا، در مواجهه با بحران خشکسالی، از سال ۲۰۱۹ برنامه ای جامع برای کنترل مصرف آب در سطوح خانگی، شهری و کشاورزی به اجرا گذاشت. مهمترین اقدامات این ایالت شامل موارد زیر بود:

- بازطراحی سیستم تصفیه و بازیافت آب در کارواش ها، استخرها و مراکز عمومی
- الزامی شدن استفاده از شیرآلات کم مصرف در ساختمان ها
- هوشمندسازی سیستم های توزیع آب و استقرار سامانه های محاسبه مصرف بر اساس تعداد ساکنان
- توسعه سامانه های آبیاری قطره ای و اصلاح الگوی کشت با کاهش ۴۱ درصدی مصرف آب کشاورزی
- بهینه سازی حجم مصرف آب در سرویس های بهداشتی عمومی از طریق تغییر استاندارد سیفون ها و نصب شیرهای الکترونیکی

نتیجه این سیاست ها، کاهش چشمگیر مصرف و به تعویق افتادن بحران آبی در این ایالت به مدت هفت سال نسبت به سایر مناطق همجوار بود.

ایران؛ نیازمند تغییر نگاه به آب و توسعه سیاست های پیشگیرانه

این مدرس دانشگاه همچنین ادامه داد: در ایران، عمده تمرکز سیاست های منابع آب هنوز بر مصرف خانگی یا کشاورزی سنتی است، در حالی که بحران اصلی در ساختار کلان اقتصاد آب پنهان است. برای مثال، هر سال حجم عظیمی از منابع آبی کشور در تولید کالاهای پرآب‌بر همچون برنج، هندوانه، پوشاک پنبه ای و حتی صادرات غیرهوشمندانه مواد خام مصرف می شود، در حالی که واردات کالاهای کم آب‌بر و فناورانه می تواند این فشار را کاهش دهد.

وی درباره راهکارها موثر نیز گفت: برخی راهکارهای ضروری عبارت اند از:

- سنجش ردپای آب (Water Footprint) در زنجیره تولید کالاها
- سیاستگذاری تجاری برای واردات محصولات پرمصرف آب از کشورهای پرباران
- آموزش عمومی درباره مفهوم آب پنهان و گنجاندن آن در کتب درسی و رسانه ها
- توسعه زیرساخت های بازیافت و استفاده مجدد از آب های خاکستری
- هدفگذاری برای صرفه جویی حداقل ۲۵ درصدی در مصرف آب شهری و کشاورزی

نتیجه گیری: آینده ای بدون آب یا آینده ای با مدیریت هوشمند منابع؟

مدیر عامل شرکت توسعه شهرسازی ایرانیان همچنین گفت: ایران بر لبه پرتگاه خشکسالی ساختاری ایستاده است. اگر الگوهای مصرف و سیاست های مدیریتی بدون تغییر باقی بمانند، طی یک دهه آینده بخش قابل توجهی از سرزمین به بیابان تبدیل خواهد شد و امنیت غذایی، مهاجرت های اقلیمی، کاهش درآمدهای کشاورزی و وابستگی شدید به واردات از مهمترین پیامدهای آن خواهد بود.

نظرزاده دباغ در پایان گفت: با این حال، بررسی تجربه های موفق مانند آنچه در کالیفرنیا انجام شده است، نشان می دهد که حتی در شرایط اقلیمی مشابه ایران نیز، می توان با اصلاح ساختار مصرف، به‌ویژه در حوزه آب پنهان، از بحران عبور کرد. اکنون زمان آن فرارسیده که از آگاهی عبور کنیم و وارد عمل شویم.