بافت های فرسوده؛ توسعه یافته است

به گزارش اخبار ساختمان، «مجید عبدالهی» رئیس مرکز مطالعات برنامه‌ریزی شهری و روستایی سازمان شهرداری‌ها و دهیاری‌های کشور درباره تاب‌آوری شهری گفت: مفهوم تاب‌آوری به عنوان یک مفهومی است که در ادامه نظریاتی که در حوزه مدیریت بحران طرح شده، در واقع متولد شده و مد نظر قرار گرفته است، ابتدا این مفهوم در حوزه محیط‌زیست مورد استفاده قرار گرفته است و تاب‌آوری در این حوزه به معنای حداکثر ظرفیتی بود که محیط می‌تواند در قبال تغییراتی که بر آن وارد می‌شود، داشته باشد.

وی ادامه داد: مفهوم تاب‌آوری کم کم جای خود را در حوزه‌های دیگر پیدا کرده و وارد ابعاد مختلف برنامه‌ریزی در دنیا شده است، به طوری که به مفاهیم جدیدی همچون تاب‌آوری اجتماعی، تاب‌آوری اقتصادی و... رسیدیم.

رئیس مرکز مطالعات برنامه‌ریزی شهری و روستایی سازمان شهرداری‌ها و دهیاری‌های کشور تصریح کرد: در حوزه دیدگاه‌های نظری در حوزه مدیریت بحران چند دیدگاه را در کشورمان و در دنیا تجربه‌ کرده‌ایم؛ دیدگاه اول دیدگاه واکنشی است. در دیدگاه واکنشی تمامی برنامه‌ریزی‌ها متمرکز بر حوزه مقابله و پاسخ به بحران است و این دیدگاه یک دیدگاه بحران‌محور و حادثه‌محور است که منتظر است حادثه‌ای اتفاق بیفتد و برمبنای آن حادثه بسیج امکانات رخ دهد، نظام برنامه‌ریزی که بر این رویکرد مترتب است نظام برنامه‌ریزی اقتضایی است یعنی منتظر می‌ماند تا حادثه اتفاق بیفتد و دستگا‌ه‌های بخشی و ملی منابع را بسیج کرده تا این مشکل برطرف شود.

عبدالهی خاطرنشان کرد: دیدگاه پیشگیرانه و مدیریت ریسک در کشور ما از برنامه چهارم توسعه کشور مورد توجه قرار گرفته است در این دیدگاه توجه به مولفه‌های کلیدی قبل از بحران است، این مولفه‌ها شامل آمادگی، پیشگیری و کاهش خطر است که به عنوان محورهای کلیدی برنامه‌ریزی قرار می‌گیرد در این دیدگاه توجه و تمرکز بر این است که هر چقدر ما بر حوزه قبل از بحران بیشتر توجه کنیم میزان آسیب‌های احتمالی که جامعه قبل از حوادث خواهند دید، بسیار کمتر خواهد بود. در واقع دیدگاه حاکم بر این موضوع دیدگاه ریسک محور است، بجای اینکه اثر خطر را مدیریت کند خطر مدیریت می‌شود و بجای اینکه منتظر باشیم تا زلزله بیاید و ساختمان را خراب کند ساختمان را مقاوم ایجاد می‌کنیم.

به جای کاهش بافت‌های فرسوده، آنها را توسعه داده‌ایم

وی ادامه داد: در این دیدگاه اثر خطر مورد توجه نیست بلکه خود خطر موثر است و برنامه‌ریزی خطر محور است در برنامه چهارم در قالب ماده ۳۰ و ۳۱ مقاوم‌سازی مسکن شهری و روستایی را در دستور کار قرار دادیم در سیاست‌های کلی نظام که در سال ۸۴ با عنوان سیاست‌های کلی نظام در حوزه پیشگیری و کاهش اثرات حوادث و بلایای طبیعی از سوی مقام معظم رهبری ابلاغ شده، تاکید شده است که باید به سمت اصول پیشگیرانه برویم. در این برنامه آمده است که باید ظرف ده سال نوسازی بافت‌های فرسوده اتفاق بیفتد. براساس این سند باید در سال ۹۴، ۱۰۰ درصد بافت‌های فرسوده مقاوم و نوسازی می‌شدند در حالی که در حال حاضر فقط ۱۳ الی ۱۴ درصد از این بافت فرسوده نوسازی و بهسازی شده‌اند. به نظر می‌رسد هر چه جلوتر رفته‌ایم به توسعه این بافت‌ها افزوده شده است به جای این که آنها را کمتر کنیم.

رئیس مرکز مطالعات برنامه ریزی شهری و روستایی سازمان شهرداری‌ها و دهیاری‌های کشور با اشاره به برنامه نوسازی و بهسازی بافت فرسوده روستایی گفت: در برنامه چهارم توسعه طرح‌ ویژه‌ای در خصوص مقاوم‌سازی تعریف شد با عنوان طرح ویژه مقاوم‌سازی مسکن روستایی و از مجموع ۵ میلیون ۴۰۰ الی ۵۰۰ هزار واحد روستایی در کشور تاکنون ۲ میلیون و ۵۰۰ هزار واحد مسکونی مقاوم‌سازی شده‌اند.

عبدالهی با اشاره به رویکرد سوم تاب‌آوری خاطرنشان کرد: در رویکرد سوم رویکرد تاب‌آوری به غیر از اینکه باید به کالبد یک شهر بپردازید و غیر از اینکه باید به سمت مقاوم‌سازی مربوط به زیرساخت‌ها را انجام دهید باید به سمت این بروید که مردم هم آگاه شوند و دیگر مولفه‌ها مانند اقتصاد را نیز مقاومت کنید، یعنی ابعاد اجتماعی و اقتصادی و مدیریتی نیز به ابعاد کالبدی اضافه می‌شوند. این ابعاد باعث می‌شود که اگر اثری از حادثه اتفاق افتاد این ابعاد اثر حادثه را کاهش دهند یعنی مردم آگاه می‌شوند و خانه را مقاوم‌تر می‌سازند.

وی ادامه داد: یکی از اتفاقاتی که در سیل ابتدای سال رخ داد، این بود که جامعه هر چه سریعتر به حالت و زندگی عادی خود بازگردد، لذا در خوزستان تلاش شد ۲۳۰ هزار هکتار سطح اراضی که دچار آبگرفتگی شده بود تخلیه شده و مردم برای کشت دوم آماده شوند این کشت دوم وقتی ایجاد شد باعث شد مردم به زندگی روزمره بازگردند. به این موضوع می‌گویند تاب‌آوری اقتصادی که ریشه تاب‌آوری در حوادث را به دنبال خود خواهد داشت.

وی ادامه داد: تاب‌آوری نهادی هم یکی از ابعاد در عرصه نهادی و مدیریتی است که باید به سمت استفاده حداکثری از ظرفیت ان‌جی‌اوها و تشکل‌های مردمی و همچنین شهرداری‌ها، دهیاری‌ها و نهادهای محلی برویم. بنابراین تفاوت تاب‌آوری با دیگر دیدگاه‌‌های نظری که در دوره‌های مختلف مسیر خود را طی کرده و به اینجا رسیده این است که غیر از ابعاد کالبدی به ابعاد اجتماعی، اقتصادی، نهادسازی و مدیریتی در حوزه تاب‌آوری در مقابله با حوداث توجه می‌کنیم اما خود معنای تاب‌آوری به معنای حداکثر ظرفیت تغییر است یعنی یک جامعه‌ای تا چه میزان می‌تواند تغییرات مربوط به محیطی را در خود هضم کند تا بتواند در مقابل آن مقاومت کند و به این موضوع تاب‌آوری گفته می‌شود.

ریزدانگی خصلت بافت فرسوده است

رئیس مرکز مطالعات برنامه ریزی شهری و روستایی سازمان شهرداری‌ها و دهیاری‌های کشور در بخش دیگری از صحبت‌هایش درباره بازسازی و نوسازی باقت فرسوده گفت: در مقررات ملی ساختمان بعد از زلزله بم که در سال ۸۲ اتفاق افتاد، نظام ساخت و ساز در ایران با تنظیم آیین‌نامه ۲۸۰۰ و مقررات ملی ساختمان تغییر چشم‌گیری پیدا کرد و نظام مهندسی ایران یک رشد جدی را تجربه کرد مانند آنچه که در ژاپن در زلزله سال ۱۹۹۵ اتفاق افتاد. ساخت و ساز‌هایی که از بعد از سال ۸۲ اتفاق افتاده با قواره‌های نظام مهندسی ویژه ساخته شده است، اما در ساخت‌و سازهای موجود کشور با یک سری ساخت و ساز در شهرها مواجهیم که در قالب بافت فرسوده آنها را می‌شناسیم و در ۵۴۳ شهر بافت فرسوده مطالعه شده است و براساس برخی آمارها حدود ۱۸ الی ۱۹ میلیون نفر در این بافت‌های ناکارآمد زندگی می‌کنند و اگر زلزله و حادثه‌ای اتفاق بیفتد این افراد جزو کسانی هستند که با اولویت تحت تاثیر قرار می‌گیرند.

عبدالهی تصریح کرد: به نظر ما آمارهایی که در خصوص ترکیب جمعیتی که گفته می‌شود در بافت فرسوده یا ناکارآمد زندگی می‌کند، آن چیزی نیست که بیان می‌شود و به نظرمن کمتر است، چراکه اصلا مفهوم بافت فرسوده را به درستی تعریف نکرده‌ایم. برخی معتقدند که ریزدانگی بافت فرسوده یک خصلت بافت فرسوده است. یکی از ویژگی‌های مهم بافت فرسوده کوچک بودن آن است، حال اینکه ما در این کوچک بودن و ریز بودن بافت فرسوده نمی‌توانیم خدمات ارائه دهیم باید فکر دیگری برای آن کار کرد و موضوع دیگری است.

وی با بیان اینکه ریزدانه بودن بافت فرسوده به معنای یک عیب تلقی نمی‌شود و بلکه یک حسن است، ادامه داد: ما با یک بافت روستایی مواجهیم و یک بافت شهری. در بافت روستایی اقداماتی که دولت انجام داده اقدامات چشمگیر و قابل توجهی است و اگر با این روند جلو برویم حداکثر تا یک دهه دیگر تمامی بافت فرسوده روستایی نوسازی و بازسازی خواهند شد، اما متاسفانه این نوسازی‌ها به دلیل حوادثی است که اتفاق می‌افتد یعنی در حادثه سیل که در ابتدای سال اتفاق افتاد حدود ۵ هزار روستا تحت تاثیر قرار گرفتند و در همه این روستاها که حدود ۶۷ هزار و ۷۱۹ واحد احداثی داشتیم، حدود ۵۸ هزار واحد به دلیل سیل نوسازی شد. در سال هم به صورت ویژه ۱۵۰ هزار تا ۲۰۰ هزار واحد روستایی نوسازی می‌شود. با این حساب با اجرای دو برنامه توسعه تمامی خانه‌های روستایی نوسازی و بازسازی خواهند شد.

رئیس مرکز مطالعات برنامه ریزی شهری و روستایی سازمان شهرداری‌ها و دهیاری‌های کشور با بیان اینکه در حوزه شهری دستگاه مجری مشخصی برای نوسازی بافت فرسوده نداریم، خاطرنشان کرد: در مناطق شهری سازمان مشخصی مانند بنیاد مسکن که در روستاها متولی است، نداریم البته شرکت باز‌آفرینی شهری در وزارت راه و شهرسازی متولی این موضوع است، اما نقش آن بیشتر سیاست‌گذاری است و به زعم ما کسانی که می‌توانند در نوسازی بافت شهری اقدام کنند شهرداری‌ها هستند یعنی شهرداری می‌توانند به نمایندگی از دولت مجری این کار شود. البته باید از ظرفیت مردمی نیز استفاده کرد و آنها را آگاه کرده و تسهیلات در اختیارشان قرار دهند تا این اتفاق بیفتد، البته در برخی نقاط نوسازی صورت گرفته است و در شهرداری‌ها پرونده‌های تشویقی فراوانی برای افرادی که قصد دارند در بافت فرسوده فعالیت کنند، تشکیل شده است.

وی ادامه داد: در حال حاضر بخش عمده بافت فرسوده در کشور توسط افراد انجام می‌شود که به آن مساکن خودمالکی گفته می‌شود یعنی خودمالکان پروانه ساخت دریافت می‌کنند و شهرداری به آنها مشوق‌هایی از جمله تراکم تشویقی می‌دهد، اما برای اینکه بخش خصوصی در بافت فرسوده وارد شود باید برای آن یک رقابت ایجاد شود تا بتواند در این زمینه ورود کند. یادمان نرود بافت فرسوده یک رقیب جدی در شهر دارد با عنوان بافت غیرفرسوده و بخش خصوصی وقتی می‌بیند می‌تواند در ولنجک یا دیگر مناطق غیرفرسوده سرمایه‌گذاری کند، احتمالا دیگر به مناطقی مانند سیروس و هرندی برای سرمایه‌گذاری نمی‌رود و باید مشوق‌های فراوانی برای آنها ایجاد کنیم تا ترغیب شوند و در این بخش سرمایه‌گذاری کنند.

بافت فرسوده پاشنه آشیل مدیریت بحران است

عبدالهی تصریح کرد: در مجموع در حوزه شهری باید یک مجری انتخاب شود تا بتواند سرعت نوسازی و بازسازی بافت فرسوده شهری را افزایش دهد. در حال حاضر مطالعات بر بافت فرسوده شهری انجام شده و سیاستگذاری‌های آن مشخص شده است و ناظر ملی آن معلوم است به نظرم حلقه واسطه یک مجری قوی است که باید این کار را دنبال کند و برخی جاها دولت ورود کرده است، اما نمی‌دانم چقدر موفق بوده است و باید یک مدل خوب مانند آنچه در بخش روستایی ارائه شده است ایجاد کنیم. مدلی که تسهیلات بدهد و حمایت کند البته پیچیدگی‌های بسیاری در این خصوص وجود دارد.

رئیس مرکز مطالعات برنامه ریزی شهری و روستایی سازمان شهرداری‌ها و دهیاری‌های کشور با بیان اینکه بافت فرسوده پاشنه آشیل مدیریت بحران است، گفت: ما با یک حجم از بافت فرسوده شهری مواجه هستیم که یا باید بهسازی شود یا باید تخریب و نوسازی شود مانند محله سنگ‌سیاه در شیراز و شیرآباد در زاهدان. در سطح شهر تهران نیز حدود ۲ هزار و ۳۶۵ هکتار بافت فرسوده داریم. اگر حادثه‌ای اتفاق بیفتد قاعدتا بیشترین جایی که آسیب می‌بیند بافت فرسوده است.

ایلنا