با انواع شیوه های آجرکاری بیشتر آشنا شوید

به گزارش اخبار ساختمان، معماران ایرانی (با توجه به آثار به جای مانده) از سدهٔ چهارم هجری به بعد در زمینهٔ آجر کاری، شیوه‌های گوناگونی را آزموده‌اند.

شیوه‌های آجر کاری

زنجاب کردن

هنگامی که آجر از کوره بیرون می‌آید خشک است، و آب ملات را جذب می‌کند، به همین دلیل آجر را به مدت نیم ساعت داخل بشکه‌های آب می‌اندازند تا سیراب شود و به ملات آسیب نرساند، به این عمل زنجاب کردن می‌گویند. زنجاب کردن را نباید با آبساب کردن اشتباه گرفت.

قواره بری

شیوه‌ای است که به طور معمول در چوب مورد استفاده قرار می‌گیرد، ولی در کار تزئینات آجری در سطح‌های بسیار محدود نیز با آن برخورد داریم. قواره بری در واقع یکی از شیوه‌های آجر تراشی است که در آن به جای نقش شکسته، نقش گردان یا قطعه‌های منحنی به کار برده می‌شود. مورد استفاده آن به طور عمده در قاب‌های تزئینی نمای بنا است.

قاب‌هایی تزئینی پیش از عهد قاجار بیشتر به صورت پولکی و سینه کبکی بوده و یک طرح پیوسته و یکنواختی را عرضه می‌کند. رواج قواره بری با طرح و نقش‌های مختلف مربوط به دوران قاجار است که تا اویل دوران پهلوی هم ادامه داشته است و هنوز نمونه‌های جالب آن را در شیراز می‌توان دید.

رگ چینی

به آجر کاری با ترکیب آجرهای یک رنگ و ایجاد طرح و نقش‌های مختلف در سطحی صاف، رگ چینی می‌گویند. طرح‌های متنوع، به چگونگی قرار گرفتن آجر در نما بستگی دارند.

راسته: آجری که از پهلو و درازا در نما کار شده است.

کَله: آجری که سر یا عرض آن به صورت افقی یا عمودی در نما کار شده است.

قد نما: آجری که از پهلو و درازا به طور عمودی در نما کار شده است.

خواب نما: به صورت افقی در کف کار شود و تمامی سطح آن دیده شود.

لاریز: آجری که رج آجرها حالت پله‌ای را نشان دهد.

لابند مرتب: آجری که یک در میان، کله و راسته کار شود.

نیما نیم: معمولی‌ترین شیوه آجرکاری است. تمامی ردیف آجر راسته به کار می‌رود، به گونه‌ای که بند کشی‌های رگ عمودی بالا درست در وسط آجرهای رگ پایین قرار می‌گیرند.

طرح‌های متنوع و مشهور دیگر در نماهای آجری عبارتند از: کله راسته –خفته راسته- بافت حصیری- جناغی- شطرنجی و … .

گل اندازی

در موقع رگ چین کردن، آن را چنان می‌چینند که از ترکیب آن‌ها گل‌های مختلف هفت رگی و پنج رگی و… بدست آید. نمونه‌های خوب این شیوه را در اِزاره‌های خانه‌های یزد شاهد هستیم. مشهورترین گل اندازی به نام «شش بند شیرازی» معروف است که با چیدن پنج رگ آجر «که شش بند دارد» نقشی زیبا هندسی به وجود می‌آورند.

این گونه طرح‌ها گاه «هم رو» یا صاف چیده می‌شوند و یا «هشت و گیر» یا برجسته و فرورفته هستند. گاهی آجر و کاشی پیش بر با هم مخلوط می‌شدند و گل انداز کاشی در متن نما آجری چون نگین می‌درخشید. بهترین نمونهٔ گل انداز در برج اخنجان خراسان و برج رادکان خراسان است.

گره سازی

یکی از شیوه‌های بسیار ظریف و پرکار آجر کاری است که به کمک قطعه‌های مختلف آجرهای بریده و تیشه داری شده در اندازه‌های گوناگون انجام می‌شود. طرح‌های گره در مایهٔ نقش‌های هندسی ساده چون مثلث لوزی مربع مستطیل و ذوزنقه و ترکیب آن‌ها با یکدیگر و ایجاد چند ضلعی‌ها ستاره شکل‌ها و غیره است. نمونه‌های خوب آن را در دوران سامانیان و آل بویه می‌بینیم.

در بناهای آجری همچون مسجد گوهرشاد، بنای گور امیر در سمرقند و نیز در مسجد جامع ورامین از دورهٔ ایلخانی شاهد این نمونه از آجر کاری هستیم. گاهی گل انداز و گره سازی با هم ترکیب شده و طرح زیبایی بوجود می‌آورد. آرامگاه امیراسماعیل سامانی (مربوط به قرن سوم هجری که معماری آن ادامهٔ معماری پیش از اسلام ایران است) نمونه‌ای از این شیوه است.

آجر کاری با آجرهای تزئینی (مهری)

کار تزیین نمای بنا با آجر نقش دار برجسته مهری در ساختمان های آجری، در تاریخ آجرکاری سابقه فراوانی دارد. در این شیوه آجرهای مربع و مستطیل لوزی چلیپا و دیگر گونه‌ها با نقش‌های مختلف برجسته، همراه با قطعه‌هایی چونلچکی، قوسها، حاشیه‌ها، رخ بامها و زیر خورشیدی‌ها روی جرزها میان دو طبقهٔ بنا که دارای آجرهای مهری هستند، جلوه‌ای دلپسند را ایجاد می‌کنند. این شیوه در دوران قاجار در برخی شهرها چون یزد، کاشان، شیراز و تهران رواج فراوان یافت.

در آثار یزد، این آجرها در چهار گروه قرار می‌گیرند:

1. کاربرد تک آجر با نقش کامل در وسط آجدارهای ساده.

2. مجموعهٔ چهار آجر در کنار هم که یک نقش کامل را بوجود می‌آورند.

3. حاشیه‌ای از آجرهای پی درپی نقش دار.

4. قاب‌سازی‌های بزرگ بر روی بدنه‌های وسیع به کمک آجرهای نقش دار که هریک، بخشی از طرح بزرگ را تکمیل می‌کنند.

آجر کاری رنگی یا گره سازی رنگی

در این شیوه با آجرهایی با رنگ‌های مختلف و به شیوه مسطح، طرح‌های گوناگون ایجاد می‌کنند. کاربرد آجرهای رنگی در نمای بنا، به دورهٔ ایلخانیان برمی‌گردد. طوماری از این شیوه آجر کاری مربوط به حدود ۱۲۰ سال پیش در دست است که در آن طرح‌های فراوانی در مایه نقش‌های هندسی و خط بنایی عرضه شده است.

بیشتر بخوانید:

نگاهی به سیر تحول آجر

خوون چینی

این شیوه گونه خاصی از آجرکاری در مایه خفته فرورفته و گره چینی است که در شوشتر و دزفول رواج فراوان داشته است. به یاری این شیوه امکان بهره جستن از گودی‌های سایه دار و در نتیجه کاستن از میزان حرارت به داخل بنا فراهم شده است. اساس عمده نقش‌های خوون چینی بر نگاره چلیپا استوار بوده که در ترکیب‌های مختلف از شکل گرفتن پره‌های گل‌برگ گونه چلیپا حول یک مرکز حاصل شده است. اغلب مرکز یک نقش که چشم گیرترین قسمت نقش را تشکیل می‌دهد، با کلمه‌هایی چون الله –محمد و علی درمایه خط بنایی زینت یافته است.

فخر و مدین

فخر به معنای گل پخته (در عربی نیز فخوری و سازنده آن فخار و همچنین در قرآن مجید خلق الانسان من صلصال کالفخار آمده است) و مدین مانند مادگی، حفره و فروررفتگی و روی هم رفته به چیزی اطلاق می شده است که قسمتی از آن را گل پخته و سفال یا کاشی و باقی را فرورفتگی و روزنه‌های کوچکی تشکیل داده است. در این شیوه کار، آجرها به صورت مشبک چیده می‌شود.

هشت و گیر

در این شیوه، آجر چینی از حالت صاف و مسطح خارج گردیده و به صورت برجسته و فرورفته طرح‌هایی بوجود می‌آورد که با ایجاد سایه روشن جلوه خاصی به بنا می‌بخشد. (کلمه هشت به معنی بسیار برجسته و گیر به معنی فرورفته است) معروف‌ترین نوع آن هشت و گیر شیرازی است که فرورفتگی و برجستگی در هر شش بند و پنج رگ تکمیل و مجدداً تکرار می‌شود. این آجر چینی به شش بند شیرازی نیز معروف است.

آبشاری

این طرح در گچبری نیز وجود دارد. در آجر چینی زوایا قائمه‌اند ولی در گچبری ممکن است زوایا به صورت منحنی در آیند.

باد بزنی

در این روش، نما را به مربعاتی تقسیم کرده و در هر مربع یک آجر به صورت افقی و آجر دیگر به صورت عمودی چیده می‌شود.

معقلی (مخلوط کاشی و آجر)

نوعی آجرکاری است که در آن مخلوط آجر و کاشی به کار رفته است، که نمونه آن در مقبره خواجه اتابک در کرمان به چشم می‌خورد. اما شاید زیباترین و شاخص‌ترین کار آجر و کاشی اثر نفیسی است که در سنگان خراسان در راه جام به زوزن دیده می‌شود.

آجر فرش

گذشته از کاربرد آجر در اسکلت ساختمان، قوسها، پوشش‌ها و بالاخره نما سازی‌ها، در زمینه پوشش کف‌ها نیز آجر مورد استفاده فراوان داشته است. از پیش از اسلام شاهد کاربرد آجر برای پوشش سطح‌های وسیع در کف بناها در داخل و خارج هستیم. در دوران بعد از اسلام در محل‌هایی چون جرجان حتی در سطح‌های بسیار زیاد برای پوشش کف خیابانها ی شهر، آجر مورد استفاده قرار گرفته است.

آجر فرش بناها در بیشتر دوره‌ها با آجرهای چهار گوش بزرگ نظامی و تخت صورت گرفته است. شیوه کار آجر در پله‌ها را «هِره چینی» می‌گویند. در جرجان در کاوش‌های بدست آ مده خیابانی به عرض ۱۰متر در محور شمالی – جنوبی مربوط به دوره‌های سلجوقی و سامانی وجود دارد که با آجر فرش شده است. اندازهٔ آجرها ۴×۲۰×۲۰سانتی‌متر است.

آجر فرش بناها در بیشتر دوره‌ها با آجرهای چهار گوش بزرگ نظامی و تخت صورت گرفته است. (در حین ساختن یک دیوار آجری، اگر بخواهیم قسمتی از یک دیوار را در یک روز ساخته و ادامهٔ کار را به روز بعد موکول کنیم.

باید توجه داشت که بخش ساخته شده به صورت یک خط عمودی و صاف رها نشود. زیرا در اثر گذشت زمان، دیوار از همان محل، ترک می‌خورد. برای جلو گیری ازاین ترک خوردگی باید قسمت انتهایی کار را به صورت هشت و گیر یا لاریز، گذاشته و از روز بعد از همان محل مجدداً شروع به کار کرد.

عمران سافت