حذف همسایه ها با هجوم معماری مدرن

به گزارش اخبار ساختمان، آبی آسمان و جلوه مهتاب در حوض‌ وسط حیاط، زمزمه نسیم در میان درختان خانه‌باغ‌ها، خنکای سایه درخت در باغچه‌ها، پنجره‌های گشوده به سرسبزی دشت، جست‌وخیز باد دورتادور ایوان‌ها، صدای ضرب باران روی شیروانی خانه و شرشر آب در ناودان‌ها، خاطره‌ای است از خانه‌هایی که اکنون تنها در نقاشی ذهنی کودکان به‌جامانده است.

هجوم معماری مدرن غیربومی، آسمان و طبیعت و حتی رسم همسایگی را از خانه و زندگی آدمی حذف کرده است. مکعب‌های کوچک و بزرگ چسبیده به هم اما تنها، تا جایی که فاصله همسایه‌ها تنها به ضخامت یک دیوار کم‌عرض است اما آشنایی میان آن‌ها در حد سلام هم نیست.

دیوارهای بلند و پرده‌های ضخیم و بی‌خبر از آمدن و رفتن خورشید، آسمانی که با رفتن حوض‌ها از حیاط خانه‌ها پر کشیده است و باغچه‌ها و خنکای سایه درختان در طمع متراژ بیشتر ساختمان قربانی شده و مردم گمشده خود را در گلدان‌های روی تراس‌های کوچک‌شان جستجو می‌کنند و از آرامش درختان باغچه به طبیعت ناچیز و محصور در گلدان‌ها رسیده‌اند.

خانه جایی است که آدمی را در برابر سرما و گرما حفظ می‌کند. این نگاهی است که از گذشته وجود داشته اما آنچه امروز از خانه‌ها می‌بینیم، پنجره‌های بسته‌ی رو به دیوار همسایه است و اگر پنجره‌ای هم باز باشد، هوایی جریان ندارد تا خنکای نسیمی وارد خانه شده و کولرها لحظه‌ای خاموش شود و مصالح و ضخامت دیوارها چنان شده است که با هجوم اولین سرما به شهر و دیار، شعله‌های بخاری به رقص درمی‌آیند و در شب و روز چراغ‌ها روشن است و انگار خانه‌ها، تنها یک چهاردیواری برای مجزا کردن است.

طراحی معماری بومی ایران بر اساس چهار اقلیم گرم و خشک، سرد و کوهستانی، گرم و مرطوب و معتدل و مرطوب بود

جعفر صالحی، کارشناس ارشد معماری، با بیان اینکه طراحی معماری بومی ایران بر اساس چهار اقلیم گرم و خشک، سرد و کوهستانی، گرم و مرطوب و معتدل و مرطوب بود، گفت: طراحی و معماری بنا در مازندران بر اساس شرایط خاص منطقه و اقلیم معتدل و مرطوب بوده است؛ به‌عنوان‌مثال بنای مناطق گرم و خشک در مازندران ساخته نمی‌شد و در صورت انجام ظاهر بنای دیگر مناطق در مازندران، کاربرد بنا بر اساس اقلیم تغییریافته و بومی می‌شد.

وی با اشاره به رطوبت زمین، باران و شرجی بودن هوا در اقلیم مازندران، نوع معماری بومی مازندران را منطبق با این شرایط و کاهش این عوامل دانست و با بیان اینکه سقف شیب‌دار عاملی برای جلوگیری آسیب باران‌های زیاد به بنا بود، افزود: برای جلوگیری از رطوبت زمین، کف کرسی و گربه‌رو ایجاد می‌شد و با این کار هم آب زیرزمینی و سطحی در زیر بنا باقی نمی‌ماند و هم معبری برای عبور هوا و خشک شدن زمین ایجاد می‌شد.

صالحی از جمله راهکارها برای مقابله با شرجی بودن هوا را ایجاد پنجره‌های بزرگ رودرروی هم در بنا عنوان کرد و افزود: تراس دورتادور خانه، عاملی برای ایجاد سایه و جریان هوا به‌منظور ایجاد آسایش گرمایی بود.

وی با اشاره به لزوم طراحی یک سری تیپ‌های معماری بومی برای ساخت بنا با همکاری مسئولان و کارشناسان نظام‌مهندسی و راه و شهرسازی بر اساس مطالعات کارشناسانه و اضافه کردن مواردی از قبیل سرعت، تراکم و استحکامات، گفت: اما تاکنون معماری بومی در وجه عملی به‌روزرسانی نشده و در حد تئوری مانده است و به همین دلیل اکنون شاهد معماری در شهرها و روستاها هستیم که ارتباطی با اقلیم مناطق ندارد و عملاً معماری نیست بلکه تنها ساختمان‌سازی انجام می‌شود.

اصلاح معماری نیازمند اصلاح شهرسازی است

وی با بیان اینکه برای اصلاح معماری یک منطقه به‌صورت بومی نیازمند اصلاح شهرسازی نیز هستیم، خاطرنشان کرد: ساختمان‌های قدیمی نوردهی و جریان باد را رعایت می‌کردند اما طی سال‌های اخیر، ساختمان‌ها موضوع نور، جهت وزش باد، همسایگی و اشراف را رعایت نکرده‌اند و اگر فردی به‌تنهایی بخواهد تمام موارد معماری بومی را در ساخت بنای خود لحاظ کند، اگر ساختمان‌های طرفین و کوچه‌بندی‌ها قوانین مربوطه را رعایت نکرده باشند نمی‌تواند از نکات کاربردی این معماری مانند نوردهی برای کاهش مصرف برق و ایجاد جریان هوا برای کاهش شرجی بودن و عدم استفاده از کولر بهره ببرد.

صالحی با بیان اینکه در حال حاضر، ساختمان‌ها بدون حیاط و باغ در کنار هم قرار گرفته و یک فضای بسته را ایجاد کرده‌اند، افزود: این امر نه‌تنها در شهرها که در روستاها نیز رخ‌داده و همین چفت هم قرار گرفتن ساختمان‌ها برخی نکات مانند ساخت پنجره‌های رودررو را سخت کرده است.

وی با بیان اینکه سنگفرش شدن برخی روستاها و ایجاد دیوار کاه‌گلی تنها اصلاح ظاهر معماری بومی مازندران است، افزود: اما باطن معماری بومی مازندران که هدفش کاهش رطوبت، کم کردن شرجی هوا برای کاهش مصرف وسایل گرمایشی و سرمایشی است انجام نمی‌شود و اکنون شاهد این هستیم که حتی روستاهای ما هم از کولر استفاده می‌کنند.

این کارشناس ارشد معماری، یکی از نکات مثبت معماری بومی گذشته را لحاظ موارد زمین‌شناختی و عدم ساخت خانه در برخی مناطق عنوان کرد و افزود: اما امروز موارد لحاظ نمی‌شود و در نتیجه، در همین شهرستان سوادکوه شاهد مواردی هستیم که ساختمان با اصول مدرن ساخته‌شده اما رانش کرده‌ و رطوبتی هستند.

وی معماری خوب را معماری‌ای دانست که بر اساس اقلیم باشد و با بیان اینکه در حال حاضر در اروپا، معماری موفق است که بتواند سوخت خود را بر اساس انرژی خورشید و گرمایش زمین فراهم و از سوخت فسیلی و برق کم‌ترین استفاده را کند، افزود: معماری گذشته ما کاملاً منطبق بر اقلیم بوده است اما متأسفانه اکنون تنها شاهد کپی‌برداری معماری مدرن غیربومی هستیم و به دیگر سخن، معماری شهرها و روستاهای ما یک معماری بیمار است؛ از وقتی سنگ، آرماتور و بتن آمد ما فراموش کردیم که چگونه با مصالح بوم‌آورد کار کنیم و تنها کپی کار شدیم بدون آنکه در کاربرد مصالح، اقلیم را لحاظ کنیم.

وی با بیان اینکه ماده ۹۹ و ۱۰۰ به‌جای اینکه عاملی بازدارنده باشند، عملاً عدم رعایت قانون را تشدید کرده و تنها عاملی برای ذخیره پول شده‌اند، افزود: در روستا ساختمان چهار طبقه ساخته می‌شود و همین امر جلوی جریان هوایی و نور را از ساختمان‌های کناری می‌گیرد و این عمل، تنها با پرداخت پول نادیده گرفته می‌شود.

صالحی با بیان اینکه در معماری بومی گذشته، علاوه بر لحاظ ظاهر بنا، به کاربرد آن توجه می‌شد، گفت: تراس‌های دورتادور بنا لزوماً برای زیبایی نبود، هرچند با نمای چوبی و طرح و نقش نرده‌ها به زیبایی بنا توجه می‌شد اما هدف اصلی تراس، سایه‌اندازی و ایجاد تقابل هوای گرم و سرد برای ورود جریان هوایی به ساختمان و آسایش حرارتی بود.

وی با بیان اینکه ذائقه مردم هم معماری بومی را دوست دارد و این نوع معماری در فرد ایجاد آرامش می‌کند، افزود: به‌طور مثال، کمتر کسی است که از طرح مجتمع تجاری ابن شهر آشوب شهر ساری خوشش نیاید و حال این امر تنها ظاهر معماری بومی است و اگر موارد کاربردی آن لحاظ که منجر به کاهش مصرف انرژی می‌شد مسلماً رضایت بیشتری جلب می‌کرد.

امین ولی‌زاده رئیس بنیاد مسکن شهرستان سوادکوه، با اشاره به ارائه تسهیلات در قالب احیای معماری بومی و محلی، عمده‌ترین مشکل در این حوزه را ساخت خانه‌های غیرمجاز دانست و افزود: اگر جلوی ساخت این خانه‌ها گرفته شود، می‌توان موارد شهرسازی همچون تعداد طبقات و اشراف را رعایت کرد.

توجه به وجه معماری بومی نیازمند عزم کلی است

رئیس بنیاد مسکن شهرستان سوادکوه با بیان اینکه در مقاوم‌سازی بنا یک عزم در همه دستگاه‌ها ایجاد شد و اکنون شاهد جا افتادن این مهم در ساخت بنا هستیم، توجه به وجه بومی معماری را نیز نیازمند عزم کلی و تلاش همه دستگاه‌های مرتبط عنوان کرد.

وی افزود: بنیاد مسکن در حال حاضر در اجرای طرح هادی سعی کرده در برخی روستاها که دارای قابلیت بوده‌اند، با سنگ‌چین معابر به‌جای آسفالت آن‌ها و ترمیم دیوارها با نمای کاه‌گل، منظر این روستاها را حفظ کند اما به‌تنهایی تصمیم‌گیرنده نیست تا افراد را در ساخت بنا به سمت معماری بومی سوق دهد و این مسئله در شهرها هم بر همین منوال است.

محمد حمزه‌نژاد رئیس اداره میراث فرهنگی سوادکوه یکی از عوامل توجه گردشگران به یک محیط را بافت سنتی و معماری بومی یک منطقه برشمرد و گفت: افراد علاوه بر اقلیم و طبیعت برای دیدن معماری بومی به یک منطقه می‌آیند و دیدن ساختمان‌های بدون هویت اشتیاقی برای سفر ایجاد نمی‌کند.

رئیس اداره میراث فرهنگی سوادکوه، در یک رابطه دو سویه، رونق بوم‌گردی و توجه به معماری بومی را تقویت‌کننده یکدیگر دانست که هر کدام به بهبود دیگری کمک می‌کنند و افزود: اگر به سمت معماری بومی برویم، بوم‌گردی رونق یافته و در کنار آن شاهد انتفاع مالی مردم خواهیم بود و این انتفاع مالی ناشی از بوم‌گردی، افراد را به سمت معماری بومی سوق می‌دهد.

تفاهم‌نامه‌ای میان بنیاد مسکن، راه و شهرسازی، سازمان گردشگری و دیگر سازمان‌های ذیربط مبنی بر ساخت بناها با استفاده از مصالح همگون و مرتبط با اقلیم منعقد نشده است

وی با بیان اینکه تاکنون تفاهم‌نامه‌ای میان بنیاد مسکن، راه و شهرسازی، سازمان گردشگری و دیگر سازمان‌های ذی‌ربط مبنی بر ساخت بناها با استفاده از مصالح همگون و مرتبط با اقلیم منعقد نشده است، ایجاد حرکت و نتیجه عملی به سمت معماری بومی را نیازمند تلاش همه دستگاه‌ها اعلام کرد.

وی افزود: میراث تنها متولی دادن مجوز در بخش خانه‌های بوم‌گردی است و در دیگر حوزه‌ها نمی‌تواند وارد شود و باید شرح ضوابطی تدوین شود تا معماری بومی در همه ساختمان‌ها لحاظ شود و اولویت تسهیلات برای ساخت یا مرمت بنای بومی باشد.

این مسئول با بیان اینکه در واحدهای بوم‌گردی، جدای بحث استحکامات، بیشتر الزام بر عناصر بصری بومی در بنا وجود دارد، گفت: وقتی ساختار بصری به سمت معماری بومی می‌رود، خواسته و ناخواسته موارد کاربردی آن نیز اتفاق می‌افتد؛ به‌عنوان‌مثال وقتی به‌جای حلب از لت چوبی استفاده شود، قطعاً در گرما و سرما اثرگذار است.

وی یکی از راهکارها در ایجاد تمایل در مردم برای احداث بناهای بومی را تخصیص اعتبار عملی در ساخت خانه‌های بوم‌گردی عنوان کرد و افزود: اگر فرد بداند که خانه بومی‌اش برای او ایجاد منفعت می‌کند، در حفظ و یا احداث خانه با سبک بومی می‌کوشد و با این روند می‌توان انتظار داشت طی ده سال دیگر ما شاهد افزایش تمایل به ساخت خانه‌های بومی باشیم و همچنین، با کاهش فروش زمین، دیگر شاهد ویلاسازی به سبک و سیاق مدرن نخواهیم بود و فرهنگ بومی نیز حفظ می‌شود.

حمزه‌نژاد با بیان اینکه معماری بومی بخشی از هویت و میراث هر جامعه است، یکی از راهکارها برای توجه به یک میراث را گردشگر پذیر شدن آن دانست و افزود: معماری بومی به دلایل میراثی، مهم است اما وقتی منتهی به گردشگری شود، تمایل نسبت به آن ایجادشده و مخاطب پیدا می‌کند.

معماری کپی کنونی و خانه‌های زائیده از آن، عناصر هستی‌بخش بومی و طبیعی را از زندگی آدمی حذف کرده و مصرف سوخت و در نتیجه ایجاد آلودگی‌های زیست‌محیطی را بالا برده است و همین امور، لزوم بازگشت به خویشتن را در بسیاری از انسان‌ها دوباره بیدار کرده است.

این احساس را می‌توان در افزایش تقاضا برای اقامت در خانه‌های بومی و گردشگری بوم‌گردی مشاهده کرد اما این امر نه درمان بلکه تنها یک مُسکن است چراکه در معماری بومی، طبیعت و خانه در هم ادغام‌شده‌اند و هیچ‌کدام دیگری را نفی نمی‌کند و مردمی که نمی‌دانند چگونه به آرامش خانه‌ها با معماری بومی پیشین برسند، تنها به ماکتی از معماری بومی پناه آورده‌اند.

از دیگر سوی، اینکه انتفاع مالی ناشی از بوم‌گردی منجر به افزایش تقاضا برای ساخت خانه‌ها با معماری بومی در برخی مناطق شود، خود موضوعی جالب‌توجه است اما همین امر بیانگر آن است که مردم همچنان، متوجه اهمیت آشتی و امتزاج طبیعت و زندگی در معماری بومی نشده‌اند و هنوز هم آرامش خاطر و روان، قربانی منفعت مادی و آسایش است.

دراین‌بین، تا وقتی‌که همه دستگاه‌ها باهم، برای رسیدن به یک تیپ پیشنهادی معماری بومی که با اقتضائات جدید به‌روزآوری شده است، نرسند این سردرگمی‌ها وجود خواهد داشت و در این اضطرار و معماری بیمار، بوم‌گردی می‌تواند یک آرام‌بخش باشد و در نگاه خوش‌بینانه عاملی برای ایجاد تلنگر در خود مردم تا به اهمیت موضوع معماری بومی و توجه به اقلیم در ساخت بنا پی برند.

مهر