نقش معماری ایران در بحران کرونا

به گزارش اخبار ساختمان، همه‌گیری و شیوع گسترده ویروس کرونا با شتابی کم‌سابقه، با پیچیدگی عملکرد و اطلاعات اندک نسبت به آن، زیست بشری و به طور خاص شهرها را در معرض آزمونی دشوار قرار داد که این بار بیش از آسیب‌های موضوعی و موضعی، کلیت جوامع شهری و مؤلفه‌های بقای آن را در معرض آسیب قرار داده است. بروز این بحران لزوم توجه جدی به ایجاد طراحی‌های جدید در فضاهای مختلف شهری را به همگان یادآور شد، برای بررسی جوانب این موضوع با «محمدحسین رضا پناه» دکترای معماری و شهرسازی و مدرس دانشگاه آزاد اسلامی تهران گفت‌وگویی داشته‌ایم که در ادامه مطلب می‌خوانید:

بحران چیست و نشانه‌های شرایط بحرانی کدام است؟

برابر متون واکاوی، بحران به مرحله بعد از وقوع یک مخاطره گفته می‌شود، در واقع بحران یعنی بروز یک آشفتگی یا پریشانی و یا اختلال فیزیکی و روانی ناگهانی و شدید که روند شرایط عادی را به هم می‌ریزد، باید بدانیم که بحران با ریسک تفاوت دارد، ریسک در زمان قبل از وقوع مخاطره و به معنای احتمال بروز خطر و مشکل است در حالی که بحران، تجلی و عینیت یک خطر است، ریسک، حادثه‌ای است که می‌تواند یا امکان بالقوه آن را دارد که یک مکان زیست، کار و فراغت را از خود متأثر کند و شالوده آن را به هم بریزد که در این چارچوب مهمترین شاخص‌ها یا نشانه‌های (نماگر) یک بحران را می‌توان شامل مواردی همچون وقفه در جریان عادی زندگی مردم، مشکلات اجتماعی، عاطفی و روانی، وقفه در تولید، خدمات و ارتباطات، خسارات مالی و تلفات جانی، تخریب محیط زیست دانست.

ایران در گذشته با چه بحران‌هایی روبرو بوده و در معماری چه راهکاری برای مقابله با این بحران‌ها ارائه شده است؟

در زیست تاریخی کشورها بحران‌های بسیاری وجود داشته است، هر یک از حمله‌هایی که به ایران می‌شد مسبب یک بحران بود و ایرانیان نسبت به این بحران‌ها پاسخگو بودند، برای دریافتن بحران‌ها باید به زیست تاریخی یک ملت و چگونگی برون رفت از شرایط بحرانی توجه کنیم، اما آنچه باعث تأسف است اینکه در تاریخ معاصر ایران بحران نگاری و ثبت وقایع نداشته‌ایم در حالی که در گذشته ایران این وقایع‌نگاری وجود داشته که لازم است در بحران‌ها، وقایع رخ داده شده ثبت و نگاشته شود تا از تجربیات و راهکارهای به کار گرفته در آنها برای آینده استفاده شود.

در سفرنامه‌های مختلف گذشته، آمده که ایران مکانی برای زندگی نیست و دلیل این گفته آنها نیز قرار گرفتن ایران روی گسل‌های بحران بوده است و ایرانیان از قدیم به زیست در بحران‌ها عادت کرده‌اند و امروز هم می‌بینیم زمانی که جنوب کشور سیل می‌آید در شمال کشور زلزله داریم و در تمام ادوار تاریخی، ایران بحران‌خیز بوده است. در گذشته ایران بحران‌های ویروسی مانند بیماری‌های طاعون، وبا، حصبه، جذام و سیاه‌زخم را داشتیم و نخستین اتفاقی که در این بحران‌ها می‌افتاد اجرای قرنطینه بوده که در آن زمان‌ها هم قرنطینه‌ها وجود داشته است و در مکان‌های درمانی ورودی‌های خاصی در نظر گرفته می‌شد تا از انتشار ویروس جلوگیری کنند یا محل درمان بیماران جذامی را در حاشیه و دور از شهرها قرار می‌دادند.

از یک زمان به بعد با پیشرفت علم پزشکی این تصور در این علم ایجاد شد که دوران بیماری‌های عفونی پایان یافته است و دقیقاً از سال ۱۹۷۵ میلادی حدود هزار و ۵۰۰ پاتوژن جدید یا ویروس و باکتری‌های مختلف بین انسان و حیوان که ۷۰ درصد آنها بین این دو مشترک است، به وجود آمد و امروز هم در برخی گفته‌ها مطرح می‌شود که پزشکان بیماران عفونی، شیوع ویروس کووید ۱۹ را در برخی مقالات دو سال گذشته خود پیش‌بینی و عنوان کرده‌اند، اما جامعه پزشکی، معماری و سیاسی ما چندان این موضوع را جدی نگرفت در حالی که در سال ۲۰۰۳ بیماری سارس در چین یا ۲۰۱۲ در عربستان بیماری مرس شایع شد و یا بعد از آن هم شیوع آنفلوانزا را داشتیم که این شواهد به ما توصیه می‌کرد باید کاری کنیم که ایمونولوژی شهرها و فضاهای عمومی خود را مدنظر قرار دهیم، اما هیچ کشوری به این موضوع توجه نکرد.

قرنطینه در بحران‌های مختلف کشور تا چه حد رایج بوده و چه تفاوتی در نوع معماری مسکن قدیم و جدید ایجاد شده است؟

یکی از بهترین قرنطینه‌های تاریخی ایران در موضوع کشف حجاب بوده است که بنایی مانند حمام که تا دوره قاجار در منازل وجود نداشت را وارد معماری منازل آن زمان کرد، زمانی که کشف حجاب مطرح می‌شود برخی زنان در شهرهای مذهبی مانند قم، کاشان یا اصفهان سال‌ها خود را در منزل قرنطینه کردند، البته طولی نکشید تا معماری، این نیاز مردم را پاسخ داد یا حوض در منازل کاربری‌های اقلیمی مختلفی داشت، اما یکی از کاربری‌های آن از لحاظ روانشناسی اهمیت پیدا کرد و گلدان‌های شمعدانی که در کنار آن قرار گرفت بهشت کوچکی را برای خانم‌های آن دوران که در قرنطینه در منزل به سر می‌بردند ایجاد کرد تا از دوران سختی که برای خارج نشدن از منزل در آن زمان وجود داشت تا حدودی بکاهد، تمامی این موارد نشان می‌دهد معماری قدیم ایران همواره پاسخگوی بحران‌ها بوده است.

حال اگر بخواهیم در مورد آغاز بحران‌ها بگوییم بحران‌ها در ایران از دهه ۴۰ با اصلاحات ارضی آغاز شد و در پی آن بحران مدنیت ایجاد شد و در واقع طرح‌های جامع در معماری شهری از آن زمان جان گرفت که بعضاً هم با شکست روبرو می‌شد در واقع موضوع مدنیت در دهه ۴۰ با زندگی در پلاک‌های اجتماعی قدیم شکل می‌گرفت و یک محله مرکز و گذرهای مختلفی داشت که در زمان بحران‌ها در صورت نیاز به قرنطینه ورودی یک محله بسته می‌شد و دیگر کسی نمی‌توانست وارد آن شود.

اصلاحات ارضی باعث ورود روستاییان به شهرها شد و معنای مسکن به تدریج از آن زمان از بین رفت، در طول تاریخ به تدریج مسکن تبدیل به خوابگاه می‌شود که نمودهای اصلاحات ارضی تا سال ۷۵ در کشور وجود دارد یعنی در دهه ۶۰ چندان پلاک‌های اجتماعی مانند فضاهای عمومی پارک‌ها و… به معنای امروزی وجود نداشت و از دهه ۷۰ به بعد شاهد بهار مدنیت در شهرها هستیم یعنی معماری و شهرسازی به زندگی در پلاک‌های اجتماعی پاسخ می‌دهد بعد از آن پارک سازی، کافی‌شاپ‌ها، جداره سازی اطراف رودخانه‌های شهری و به طور کلی تعاریف جدیدی از فضاهای عمومی شهری در کشور به وجود می‌آید و امروز با توجه به بحران شیوع کرونا در حال بازگشت به زندگی در پلاک‌های شخصی هستیم البته در اینجا دو بحث مجزا به وجود می‌آید که آیا در حال حاضر منازل امروز جوابگوی گذراندن اوقات افراد است یا خیر؟ که قطعاً پاسخ منفی است، اما در منازل سنتی کاربری‌های مختلفی برای زمان‌های مختلف تعریف شده بود و موضوع دیگر اینکه به معماران این موضوع را گوشزد می‌کند تا دوباره به معماری سنتی و فضاسازی این نوع معماری رجوع کرده و آنها را در فضاهای معماری جدید بازتولید کنند.

تا چه حد تغییر در فضاهای شهری و درمانی برای مقابله با بحران کرونا و دیگر بحران‌های آینده لازم است؟

بزرگترین دستاورد شیوع کرونا این بود که مفهوم خانه را به ما بازگرداند، معماری دهه اخیر احتیاجات انسان را به نازل‌ترین حد خود تنزل داده و مسکن را تنها برای آسایش تدارک دیده بود در حالی که آرامشی در غالب منازل امروزی وجود ندارد، اما با توجه به بروز بحران کرونا خانه دوباره به یک مامن تبدیل شد که لازم است در آن به آرامش هم برسیم، البته از آنجا که هر بحرانی خود بحران‌ساز است امروز بحران‌های اجتماعی دیگری در چنین منازلی رخ می‌دهد که از آن جمله افزایش تنش‌های خانگی است چرا که معماران تنها برای آسایش خانواده برنامه‌ریزی کرده بودند و آرامش در بناها مفهومی نداشته است و در سال‌های اخیر خانه به معنای خوابگاه درآمد که در حال حاضر به همگان ثابت شد آپارتمان‌های جدید تنها دارای فاکتور آسایش و فاقد آرامش بوده است و معماران باید از این پس به این فکر کنند که بتوانند طراحی‌ها و فضاهای جدیدی مانند زمان قرنطینه‌ای که همزمان با کشف حجاب در ایران شکل گرفت و مردم از خانه‌ها خارج نمی‌شدند در نظر بگیرند تا آرامش هم در کنار آسایش افراد ایجاد شود.

امروز به شدت لازم است در طراحی بناهای درمانی یا همان بیمارستان‌ها تغییرات اساسی انجام شود برای مثال در بحث شیوع طاعون محل عبور و مرور افراد از درگاه‌های متفاوتی بوده؛ امروز ایجاد تفکیک‌های فضایی در بیمارستان‌ها به شدت لازم است و از این پس معماران باید با توجه به پژوهش‌های سراسر دنیا به مفاهیم جدیدی دست یابند تا در بیمارستان‌ها برای بخش‌های بیماری‌های عفونی ورودی‌های جدا از دیگر بخش‌ها را در نظر بگیرند تا بدین طریق افرادی که بیماری معمول دارند با افراد دارای بیماری‌های واگیردار از یک ورودی و خروجی استفاده نکنند و بخش‌های عفونی مابین دیگر بخش‌های جراحی یا داخلی قرار نگیرند چرا که محیط بیمارستان خود عامل شیوع بیماری است و در فضاهای امروزی هیچ امکانات و فضاهایی برای کادر درمانی وجود ندارد، در حالی که با نگاه به معماری گذشته ایران که مملو از فضاهای مفید با کاربری‌های متفاوت بوده است می‌توانیم الگوبرداری‌های جدیدی داشته باشیم.

در سیل اخیری که سال گذشته به شهرهای جنوبی کشور وارد شد راحت‌ترین راه ممکن خالی کردن آهک روی فاضلاب‌ها بود که این امر خود عامل ایجاد بیماری‌های پوستی و تنفسی شد و این مثال لزوم رجوع به حافظه تاریخی در بحران‌های گذشته را برای ما بیان می‌کند.

ایمنا