کرمان از دید انسان ۳۰۰ سال آینده

به گزارش اخبار ساختمان، قلعه اردشیر کرمان یکی از قلعه‌های باستانی شهر کرمان است که در کتاب کارنامه اردشیر و همچنین در کتاب شاهنامه فردوسی درباره‌ی آن اینچنین آمده است: «هفتواد که از افراد صاحب قدرت کرمان بود پس از شکست حاکم محلی، بر بلندی کوهی در نزدیکی شهر دژی عظیم ساخت، که به دژ هفتواد شهرت یافت. "یکی دژ بکرد از بر تیغ کوه شد آن شهر با او همه همگروه "».

در شهر کرمان آثاری که به آن افتخار کنیم همچون آتشکده دولت‌خانه و موزه مردم‌شناسی زرتشتیان کرمان، آثار به جای مانده از کلیسا کاتولیک کرمان، باغ سده (مراسم سده سوزی)، باغ بیرم آباد، باغ موزه هرندی، بیمارستان نوریه، تخت درگاه قلی بیگ، تکیه مدیرالملک، حمام باغ للـه، حمام کابلی‌ها، حمام گنجعلیخان، خانة آقای منفرد، خانه اسلامیت، خانه پرداختی، خانه محمدخان میرحسینی، شیوشگان، قلعه اردشیر، قلعه دختر، گنبد جبلیه، مجموعه ابراهیم‌خان، مجموعه گنجعلیخان، مجموعه وکیل، مسجد جامع مظفری، مسجد جامع ملک، مقبره خواجه اتابک، مقبره مشتاقیه، دروازه قدیم شهر کرمان و ... زیاد است و ما این آثار را با افتخار به جهانیان معرفی می‌کنیم اما آیا شهرسازی معاصر شهر کرمان اثری که نسل‌های آینده بدان افتخار کنند، دارد؟

با دکتر افسون مهدوی دکتر شهرسازی در خصوص شهرسازی امروز کرمان از دید انسان ۳۰۰ سال آینده به گفت‌وگو نشستیم،

نظر شما در خصوص این عنوان چیست؟

قبل از شروع سخن بایستی به این مساله اشاره کنم که صحبت و بحث در خصوص شهرسازی امروز سال (۱۳۹۸) یا حتی دوران ۴۰ ساله انقلاب اسلامی نیست، بلکه سخن شهر کرمان امروز است که حداقل تغییر خود را ۹۰- ۸۰ سال پیش شروع کرده و به تدریج کرمان ۱۳۹۸ شده است، چرا که این روزها به مدد شبکه‌های اجتماعی ممکن است سوء برداشت شود و جبهه‌گیری‌های خاص صورت پذیرد.

چرا به این مساله و بحث تاریخی ۹۰- ۸۰ ساله اشاره کردید؟

به این مساله به این دلیل اشاره کردم که هیچ گروه سیاسی یا مدیریتی روی سخن نیستند و بالعکس تاثیر همه انسان و خواستشان بر توسعه شهری مد نظر است.

با توضیح و مقدمه که گفتید، نظر خود را در خصوص موضوع این گزارش بیان کنید

زمانی که موضوع این مصاحبه را با من در میان گذاشتید، با فکر و تمرکز بر موضوع ذهنم درگیر این مساله شد که چگونه می‌توانم در شرایط ۳۰۰ سال آینده خود را قرار دهم و با نوع نگاه و نگرش آن به آینده دور، مساله شهر و شهرسازی را نگاه کنم. در خاطرم تصور فیلم‌های انیمیشن و فضایی قدرت گرفت و برایم دشوار بود به جای قهرمان یکی از آن فیلم‌ها به مساله شهر امروز از نگاه آیندگان بنگرم، اما با کمی تامل بر مساله به این نتیجه رسیدم که یکسری اصول و مفاهیم ارزشی همیشه بر اساس ذات انسان برای او تعریف شده است که قطعا همانگونه که در نگاه تحلیلی ما (به عنوان آیندگان سیصد سال پیش در تحلیل مسائل شهرسازی آن زمان به عنوان مثال شهرسازی دوره صفویه) مشهود و اثر گذار است، می‌تواند در نگاه آیندگان تحلیل‌گر شهرسازی ما (۳۰۰ سال آینده) نیز قدرتمند باشد و این مفاهیم ارزشی حرف برای گفتن داشته باشند، توضیحات خودم را بر اساس این مفاهیم ارزشی و با فرض پایدار ماندن آنها در دید آیندگان بیان می‌کنم.

در خصوص مفاهیم ارزشی توضیح بیشتری ارائه دهید، آیا این مفاهیم با ذات انسان و نیازهای او ارتباط دارد و آیا شما اینها را به شهرسازی نسبت می دهید؟

با توضیح بالا، ابتدا ویژگی‌ها و نیازهای انسان را بیان می‌کنم و بعد به نگاه تحلیلی انسان سیصد سال آینده به شهرسازی امروز ما و مقایسه آن با شهرسازی سیصد سال پیش ما می‌پردازم. انسان بر اساس ماهیت وجودی و بنا به آیات و روایات (با تاکید بر کلام امام صادق)، سه دسته نیازهای جسمی – روانی و اجتماعی دارد که با مفاهیم ارزشی رفاه (آسایش)، امنیت (آرامش) و عدالت در زندگی پاسخ داده می شود.

اگر به عمق معنا این مفاهیم توجه شود، می‌توان به سادگی در آنها ۳ رابطه را دریافت کرد. رابطه انسان با انسان، انسان با خدا و انسان با طبیعت که از اصول شهرسازی دوره صفویه هستند (شهرسازی ۳۰۰ سال پیش از این ) حال با این مقدمه و توضیح، از دید انسان ۳۰۰ سال آینده با توجه به مفاهیم ارزشی نیازهای انسان به شهر امروز و مقایسه آن با سیصد سال قبل‌تر از آن نگاه می‌کنیم.

آیا شما بر این جمله تاکید دارید که انسان و تفکر او در گذر زمان تغییر می‌کند و این موضوع بر نیازهای او و نگاه شهرسازی نیز تاثیر می‌گذارد؟

به نظر من اصلا درست نیست و نمی‌توان با یک انجماد فکری در خصوص مسائل شهری در هر دوره فکر کرد و مرتبا به حال شهرسازی گذشته افسوس خورد، قطعا برای بیانم در خصوص نگاه آیندگان به شهرسازی امروز نیز این مساله و نوع تفکرم تاثیر گذار است.

منظور من این است که اصلا انسان امروز و نیازهایش که قطعا در طول زمان بر اساس پیشرفت‌های تکنولوژی و اقلیمی قابل تغییر می‌باشد، نمی‌تواند با انسان گذشته (۳۰۰ سال پیش) و انسان ۳۰۰ سال آینده مقایسه شود، اما اصل و ذات انسان که آن مفاهیم و ارزش‌ها را در کنه وجود خود دارد، یکی است، همیشه خیر و شر، نیکی و بدی، راستی و دروغ مفاهیمی بوده‌اندکه در زندگی انسان در مقابل هم قرار داشته‌اند، از دیروز تا امروز و مسلما فردا

آیا می‌توان با توضیحات شما این طور نتیجه گرفت که از نظر شما تغییرات در شهرسازی و معماری ما در گذر زمان از گذشته تا امروز اجتناب ناپذیر بوده است؟

مسلما این تغییرات اجتناب ناپذیر بوده و اصلا نمی‌توان با جدیت این مساله را بیان کرد که شهرسازی قدیم با رعایت اصول و ارزش‌ها و با نوع خاص معماری خویش، امروز هم برای ما مناسب است، قطعا آن زمان امکانات و شرایط زندگی ایجاب می‌کرده که چنین کالبدی بر شهر و خانه حاکم باشد و امروز آن شرایط تغییر کرده و قطعا فردا هم (این مساله در ذهنم شکل می‌گیرد، که در یک فیلم کمدی تاکسی‌های پرنده را در آینده خواهیم داشت)

با این مقدمه ای که شروع کردید، در زمینه شهر و مسائل شهری از دید آیندگان، بحث را چگونه شفاف‌سازی می‌کنید یا به زبان ساده‌تری بیان می‌کنید؟

در خصوص شهر و شهرسازی بهتر است که با یک تقسیم بندی کالبدی – فضایی به شهر نگاه کنیم که در این کالبد موجودی با ذات اجتماعی به نام انسان با نیازهای خاص زندگی می‌کند، این کالبد به زبان ساده و ملموس قابل تقسیم به شبکه دسترسی و معابر، عناصر خدماتی و محلات مسکونی می‌باشد که البته با دیدگاه مهندس «محمود توسلی» عناصر خدماتی خود، قابل تقسیم و تفکیک به سه بخش عناصر مذهبی (تکیه، مسجد و...) عناصر حکومتی (ارگ شهر و جایگاه مرکز حکومتی) و عناصر تجاری (بازار و مراکز اقتصادی) می‌باشد.

بر این اساس شهرسازی امروز از دید انسان ۳۰۰ سال آینده را با این تقسیم بندی و با تاکید بر مفاهیم ارزشی از دید انسان (که فرض گرفتیم کیفیت آن ذاتی و تغییر ناپذیر است) مطرح می‌کنم، البته ناگفته نماند بر اساس مطالعات انجام شده ذات انسان از اوان کودکی میل به خیر و ارزش‌های خوب دارد.

شما به نیازهای انسان در سه بخش امنیت، آسایش و عدالت اشاره کردید، چگونه بین این نیازها و کالبد شهر که توضیح دادید و دید انسان آینده ارتباط برقرار می‌کنید؟

به نظر من انسان آینده اگر به امنیت و آرامش نگاه کند و ما را با انسان ۳۰۰ سال پیش خودمان قیاس کند، قطعا نمره منفی به شهرسازی ما می‌دهند. ما شهرهای ناامن داریم، در بستر طبیعت و در حریم رودخانه و گسل ساخت و ساز کردیم، منابع آبی‌مان را با مصرف بی‌رویه به خطر انداختیم. امروز نگرانی از آسیب‌های زیست محیطی داریم، گذرهای محل تردد سرعتی خودروها است که دست ساخت انسان است و اهمیتی به انسان به عنوان خلیفه خدا بر زمین داده نشده است.

با نگاه دیگر می‌توان این مساله را هم تاکید کرد که چرا در قیاس با سیصد سال گذشته که نگاه توسعه درون‌زا مطرح بوده، امروز توسعه برون‌زا را در شهرها داریم که نتیجه تمرکز گریزی و تمرکز زدایی است شاید بتوان گفت حاشیه نشینی نتیجه و موارد این تمرکز گریزی است.

با نگاه دیگر به مساله احساس امنیت و آرامش از نگاه انسان شاید بتوان به مساله زیبایی پسندی انسان اشاره کرد، چرا که میل به زیبایی و میل به اخلاق در ذات انسان نهفته است هر چند که زیبایی نسبی است و قابل درک یکسان برای هم نیست، اما برای همه در طول نسل‌ها قابل ارزش و احترام بوده است.

سوال قبل من را به صورت کلی پاسخ دادید، منظور من از دسته بندی کالبدی شما در سوال دو پرسش قبل بود که با توجه به عنوان مصاحبه دقیقا این مساله را از نگاه انسان ۳۰۰ سال آینده مطرح کنید؟

با این وصف می توان به وضعیت شبکه گذرها و دسترسی‌های امروز اشاره کرد که شاید کمتر جایی برای درک زیبایی داشته باشند یا بهتر است این چنین گفت که در مقابل گذرهای قدیم که محل ارتباط و تعامل اجتماعی و دوستی بوده، گذرهای امروز با وجود حضور پررنگ خودرو (به عنوان یک جزء لاینفک زندگی امروز)، می‌توانسته باز هم به عنوان اولین فضای خروجی از خانه و شروع زندگی اجتماعی به عنوان یک فضای قوی فرهنگ ساز کار کند که نمود ساده این اتفاق با مبلمان ساده شهری، تمهیدات ساده برای تامین آسایش اقلیمی و ایجاد پاتوق‌ها و قرارگاه‌های رفتاری باشد، می‌توانسته با شکل‌گیری پیاده‌روها یا پیاده راه‌های متناسب با نیازهای مختلف گروهای اجتماعی جامعه شکل گیرد و جای این فضاها به شدت در شهرسازی امروز خالی است و این اتفاق مرهون اولین خیابان کشی‌ها دروه پهلوی اول می‌باشد که در تمام شهرها رخ داده است و به تدریج در دوره‌های مختلف تداوم یافته است. اینجا توجه به این مساله شاید خالی از لطف نباشد که با وجود احترام به خودرو پس از ورود به ماشین به طور تقریبی از سال ۱۳۱۲ شروع شد، و به تدریج قوت گرفت. در چند ماه گذشته در شورای عالی معماری و شهرسازی با محور ۵۵ متری در شهر اراک که سرعت خودرو را بیشتر و حرکتش را تسهیل می‌کرد، مخالفت شد و به جای آن به حضور انسان و معابر قابل لمس و درک با حضور انسان تاکید شد و این اتفاق مبارکی است.

از تقسیم بندی کالبدی به معابر اشاره کردید، در ادامه در خصوص بخش‌های خدماتی چه توضیحی دارید؟

در بخش خدمات شهری در خصوص عناصر مذهبی با تاکید بر دین اسلام و محل عبادت در شهرسازی اسلامی است و با وجود مساجد قدیمی بخشی از فضاهای درک شده معنوی گذشته، شاید بتوان گفت زندگی امروز و دغدغه‌های انسان امروز بیشتر نیاز به فضاهای درک شده معنوی دارد که حس آرامش و امنیت را به انسان القا کند و اینجا این سوال پیش می‌آید که آیا معماران امروز در ساخت فضاهای مذهبی توانسته‌اند بار معنایی فضا را به مانند فضاهای مذهبی گذشته (سیصد سال پیش) به مخاطب القا کنند؟؟!! در خصوص فضاهای خدماتی تجاری، قطعا آیندگان تفاوت بین مقیاس شهری در خدمات‌رسانی و آشفتگی و تعدد و بی‌سرو سامانی واحدهای تجاری در قیاس با سیصد سال گذشته امروز برایشان سوال بزرگی است، مثال ساده شاید به این مساله بیاندیشند که انسان امروز نمی‌دانسته که واحدهای تجاری – خدماتی مثل عکاسی –بوتیک‌های لباس- آرایشگاه‌های زنانه در بافت پر مسکونی و در کوچه‌های با عرض ۱۰ متر یا شاید ۸ متری می‌تواند آرامش روحی و حتی آسایش (جسمی) ساکنان آن محل را به خطر اندازد.

شاید به این مساله فکر کندکه انسان امروز که در قیاس با دیروز در یک سلسله مراتب کالبدی دسترسی به بازار، بازارچه و میدانچه‌های محلی را داشته است چرا امروز با یک آشفتگی خدماتی در این سطح مواجه است، چرا در معابر محلی اجازه بازگشایی و شکل‌گیری واحدهای تجاری شهری را داده است؟

اصلا آیا به میزان واحدهای تجاری مورد نیاز در شهرها و سرانه آنها توجهی شده است و قطعا اینجا نمی‌توان در هر کجا نوک پیکان را به سمت مدیریت شهری نشانه گرفت چرا که شهروندان و خواست‌ها و نیازهایشان شهر را به این سو کشانده است و این همان مساله‌ای است که در مقدمه کلام بدان اشاره کردم تقاضای زیاد تغییر کاربری واحدهای تجاری شهر را به این سو کشانده و قطعا اهرم بازدارنده مدیریت شهری نیز کنترل و نظارتش ضروری است. در خصوص بخش دیگر واحدهای خدماتی که نهادهای حکومتی و اداری باشد، شاید نگاه انسان آینده به این مساله جلب شود که چرا بر خلاف گذشته که یک تمرکز و تجمع در مکان‌یابی این واحدها بوده است امروز این تجمع از بین رفته و ما پراکنش فضاهای خدماتی – اداری – مدیریتی را داریم که شاید با نگاه به حضور خودرو سهولت دسترسی و همچنین تاکید برعدالت اجتماعی در بخش‌های مختلف شهر قابل اندکی توجه باشد، اما جای سوال بسیار دارد یا حتی شاید انسان آینده اگر دسترسی به تاکسی پرنده داشته باشد، الان این مساله و موضوع برایش مهم نباشد!!!!!

در بخش کالبدی شهری، تحلیل و نگاهتان از سیصد سال آینده در بخش مسکونی بیان نشد، در این خصوص چه نظری دارید؟

در خصوص محلات مسکونی شاید بهتر بود در بخش قبل نیز بدین مساله اشاره می‌شد که اولین نکته در خصوص محلات مسکونی، پس از آرامش و امنیتی که در شمار نیازهای انسان بدان اشاره شد، مساله سیمای آشفته و نابسامان محلات شهری باشد که در ارتفاع‌های متفاوت و با مصالح متفاوت و فرم‌های متفاوت هماهنگی و وحدت در شکل معماری سیصد سال گذشته ما را از بین برده است.

از دست رفتن این ترکیب وحدت گرایانه نماهای شهری در کل شهرها مشهود است و تنها صرفا به محلات مسکونی خلاصه نمی‌شود، همان واحدهای تجاری، نماهای شهری گذرها و ... همگی با این مساله دست به گریبانند.

بافت‌های مسکونی با از دست دادن ورودی‌ها و خروجی‌های مشخص خود، بعضا گذرها گاه عبور خوردوها شده‌اند، از سوی دیگر ناهماهنگی برخی واحدهای خدماتی در مقیاس شهری و محله‌ای و قرار گرفتن در محلات مسکونی و در حاشیه گذرهای محلی و ازدحام و شلوغی ناشی از آن قطعا ذهن انسان سیصد سال آینده را در مقیاس با سیصد سال گذشته، به خود جلب می‌کند.

همچنین روابط سرد همسایگی و تعاملات کمرنگ اجتماعی که ناشی از شرایط دنیای مدرنیته است در قیاس با قدیم جالب توجه است و این مساله با توجه به نیاز به معنویتی که در ذات انسان نهفته شده است و با معیار خوبی (به معنای ارتباط فرد با دیگران ) که در فضای اجتماعی بیان می‌شود، قابل توجیه و تفسیر نمی‌باشد؛ بدین معنی که نیاز به ارتباط جمعی وجود دارد اما چرا امروز کمرنگ است؟ و چرا محلات و بلوک‌های همسایگی ما سرزندگی قبل را ندارند!!! خود جای سوال است که شاید ذهن آیندگان را به خود مشغول دارد. اینجا شاید بتوان کامل‌تر مطلب را بیان کنم.کنار هم نشستن ساختمان نمای آلومینیوم با آجر سفال و سنگ سفید و قرمز در یک اقلیم کویری و در یک محله مسکونی شاید جای سوال داشته باشد شاید زندگی گروه‌های مختلف ناهمگن اجتماعی که اقتصاد آنها را گروهی همگن کرده است با باورها و تفاوت در درک مفاهیم ارزشی در محلات مسکونی در قیاس با گذشته جای سوال داشته باشد؟ و شایدهای دیگر.

با توضیحات فوق و نظرات شما آیا انسان ۳۰۰ سال آینده چه بخشی از شهر کرمان را برای بازدید انتخاب می کند؟

نمی‌دانم انسان آینده کجا را برای بازدید انتخاب می‌کند شاید مکان‌هایی که مفاهیم ارزشی بیشتری در خود دارند یا شاید فضاهایی که پند و عبرت آموزی داشته باشند با توضیحات فوق می‌توانم چنین جمع‌بندی کنم که شاید انسان ۳۰۰سال آینده (اگر خود درک درست از مفاهیم ارزشی ذاتی انسان) برایش باقی مانده باشد، می‌تواند به این نتیجه برسد که ما انسان‌های امروز در قیاس با گذشتگان مشابه (۳۰۰ سال قبل از خودمان) کمتر به نیازهای معنوی – ذاتی خود توجه کرده‌ایم نیازهایی که توجه به آنها درشهرسازی، ارتباط انسان با خدا، خود و دیگران را تقویت کرده و در اصول اسلام که شهرسازی اسلامی نیز بر آن تاکید بسیار دارد، مورد توجه قرار گرفته‌اند.

ایسنا